Ирыстоны рагондæр æмæ цымыдисагдæр хъæутæй иу у Уæллаг Ход. 15-æм æнусы фæстæ дзы алы заманты цардысты Хъайтыхътæ, Едзитæ, Дзугкойтæ, Тедетæ, Гатетæ, Саухалтæ, Созайтæ, Гергитæ, Бадритæ æмæ Тедтойтæ.

Рæстæг цыди, цард ивта æмæ алы ахоссæгты тыххæй хъæу æдзæрæгæй баззад. Йæ 14 дзуары бынæттæм сæ фылдæрмæ цæуæг нал уыд. Цæмæй фидæны фæлтæрæй уыцы бынæттæ ма ферох уой, уый тыххæй сыл зæрдиагæй бакуыста Ходæй ралидзæг Едзиты Андрей.

Хъæздыг æмæ бирæвæрсыг у ирон адæмы дзыхæй дзургæ сфæлдыстад. Кадджыты, таурæгъты, аргъæутты, æмбисæндты æвдыст цæуынц адæмы æгъдæуттæ, сæ цардыуаг, сæ миддуне. Уыимæ ирон адæмон сфæлдыстады хибарæй лæууынц мифон таурæгътæ, цымыдсаг хабæрттæ. Рагон заманты дзы бирæтæн адæм уыдысты æвдисæн.

Амондджын хъæубæстæ схонæн ис Задалескы цæрджыты. Цытджын Нанайы ном стыр кадимæ хъахъхъæнын чи фæразы, хæххон царды уавæртæ сæ æнгомдзинадæй рæсугъддæр чи кæны, уазæгуарзондзинад хъуыддагæй чи æвдисы, куывдмæ æрбацæуæг адæмæн лæггад кæнын чи нæ фæллайы, уыдоны.

Фыдæлты æмбисонд куыд амоны, афтæмæй Ирыстон хохæй быдырмæ зæдты бадæн у. Хохæй быдырмæ дзуарджын бæстæ у. Ацы арф мидисджын ныхæстæн æвдисæн уыдысты бирæ цымыдисаг цаутæ.
Дзæуджыхъæу дæр æвæгæсæг нæу уæларвон цæстдарджытæй. 19-æм æнусы Ирыхъæуы сæрмæ Хуыцау раргом кодта адæмæн сæ фыдæлты рагон куывддон бынат.

Абон уæ хонæм балцы Фаллаг коммæ. Хуыцауы Дзуары кадджын бæрæгбонмæ. Фаллаг ком ис Захъа æмæ Гуыркъуымты кæмтты `хсæн, Джинатгомы бакомкоммæ. Хуыцауы Дзуары равзæрдимæ цы таурæгъ баст ис, уый дзурæг у, ацы зæххытыл незамантæй фæстæмæ ирон адæмы рагон фыдæлтæ кæй цардысты, ууыл. Фаллаг комы цыппар мыггаджы абон дæр æмвæнд æмæ æмдзырд сты. Уымæн æвдисæн у, сæ рагон дзуæрттæн кад кæй кæнынц, уый.

Абон уæ хонæм балцы, 50 азы размæ чи сафтид æмæ дæргъвæтин рæстæг рохуаты чи уыдис, ахæм рагон зæххмæ. Уый у Тауитты хъæу Дыгургомы.

Зæххон дзæнæт, аргъæутты бæстæ – афтæ схонæн ис Мызургомы æрдхæрæны рæсугъд зæххытæ. Ацы хæхбæстæ канд æрдзон лæвæрттæй хайджын нæу. Стыр Мызуры алыварс цы 9 кувæндоны ис, комы хистæртæ цы тæмæссаг таурæгътæ æрыхъуыстой сæ фыдæлтæй, уыдон æвдисæн сты адӕм ӕмӕ уӕларвон сыгъдӕг тыхты бастдзинадӕн, ацы зæххы бирæ сусæгдзинæдтæн.

Кадджын, æвæджиауы рæсугъд æмæ рагон зæххытæй иу у Уæллаг Мызур. Уæлладжыры комы, бæрзонд хæхты хъæбысы, раст цæргæсты тæхæнты, æрбынат кодтой Стыр Мызуры хъæутæ: Сулæртæ, Гусойтæ, Уæллаг æмæ Дæллаг хъæутæ, Ногхъæу, Ксуртæ æмæ Сæхæгтæ.
Адæм ацы хæхбæсты 500-600 азы размæ куы æрцардысты, уæд дзы кæд цы фæнды тызмæт æрдзон уавæртæ уыдис, уæддæр ацы бæркадджын зæхх цыл йæ фарн бафтыдта, йæ фæрныгадæй цæ барæвдыдта. Стыр Мызуры мыггагæн бантыст, фæлтæртæй фæлтæрмæ дæтгæцæ, æрхæццæ кæнын мах дуджы онг сæ домбай рагфыдæлты дунеæмбарынад æмæ арф мидисджын цæрыны æмæ кувыны æгъдæуттæ.

Равдысты дыккаг хай. Фӕрнджын ӕмӕ цымыдисаг у ирон таурӕгъты дуне. Уый, сыгъзӕрин рӕхысы цӕгтау, фидар бӕтты ивгъуыд замантӕ абоны дугимӕ. Нӕ цӕстыты раз нын ӕрлӕууын кӕны рагон царды нывтӕ.

Цыдæриддæр ахсджиагдæр æмæ диссагдæр цаутæ цыдис æнусты дæргъы, уыдон баззадысты адæмы зæрдиаг мысинæгты. Историон æмæ мифологон æрмæджытæ, æрдзы æмæ дунейы сконды сусæгдзинæдтæ, арф мидисджын адæмон æгъдæуттæ æмæ хъайтарты сгуыхтытæ – æппæт уыцы хабæрттæ æвдыст æрцыдысты ирон таурæгъты.