Доныфарсы зылды æртæ хъæуæй алкæцы дæр – Къумбултæ, Лезгор æмæ Доныфарсæй – у хицæн бæстон ныхасы аккаг. Таурæгътæм гæсгæ, ацы хъæутæ равзæрдысты рагон нарты æмæ царциаты зæххытыл.

Ам, 1987 азæй нырмæ цæуынц археологон куыстытæ æмæ уыдоны руаджы сбæрæг ис, ацы уæрæх хохы фахсыл бронзæйы дуджы, 4-5 мин азы размæ, кæй уыдис стыр металлургон центр, æнæхъæн комы цæрджыты дæр бронзæ æмæ æлыгæй конд мигæнæнтæ, кусæнгæрзтæ æмæ алы фæлындæнтæй чи ифтонг кодта, ахæм.

Доныфарсы рагон хъæуы фæстаг сæдæ азы цы мыггæгтæ цардис æмæ цы æгъдауыл хæст уыдысты, ууыл ныхас цæудзæн нæ абоны равдысты.

Ирыстоны рагондæр цæрæнбынæтæй иу у æмбисонды рæсугъд, уæрæх æмæ бакастджын Стыр Дыгуры ком. Таурæгътæм гæсгæ, ам, Дыгургомы рæбинагдæр зæххытыл, цардысты кæддæр нæ нæрæмон фыдæлтæ: царциатæ æмæ алантæ. Сæ номыл баззадысты рагзаманты арæзт цымыдисаг зæппæдзтæ, гæнæхтæ, галуанты хæлæддзæгтæ æмæ бæрзонд мæсгуытæ. Абон мах бабæрæг кæндзыстæм Стыр Дыгуры хъæутæй иу – Одола.

Кæд Зджыды ном дунейыл хъуыстгонд у, фыццаджыдæр, йæ æрзæткъахæнтæй, цардысты дзы бирæ адæмы хæттыты минæвæрттæ, уæддæр Зджыд, кæддæриддæр – алы дуджы дæр уыдис, æмæ абоны онг дæр у ирон адæмы рагон фæрнæйдзаг æмæ табуйаг хæххон бæстæ. Ам рагæй цардысты Хуыцауæй дзырд кæмæн уыдис ацы бынæтты фыдæлты фарн хъахъхъæнын, ахæм ирон мыггæгтæ.

Ирон адæм фидарæй хæцыдысты æмæ аргъ кодтой сæ ирон удварнæн, уымæн æмæ зыдтой, уыдон кæй сты æппæты бæллицагдæр æмæ растдæр фæндагамонджытæ зæххон адæймаджы царды мидæг.

Ирыстоны кæмттæй иу дæр хъуамæ рохуаты ма баззайа. Се` ппæт дæр сты Хуыцауæй арфæгонд, се` ппæт дæр сты зæдбадæнтæ. Се` ппæты дæр баззад, цæстæй фенæн кæмæн нæй, æмæ уимæ, аргъ дæр кæмæн нæй, ахæм æгæрон, æвидигæ Фарн. Хонæм уæ балцы ахæм рагон кадджын æмæ намысджын хъæутæй иу – Гуылæрмæ.

Æмбисонды бакастджын æмæ бæркадджын ком сфæлдыста Хуыцау Дыгургомы рæбыны, Къæрæугомы цъитимæ æввахс. Ацы бæрзонд хæхты хъæбысы цы æртæ хъæуы равзæрдысты дард незаманты – Дзинагъа, Гуылæр æмæ Ногхъæу,- уыдонæн сæ цæрджытæ кæддæриддæр уыдысты хайджын хæххон æрдзы хуыздæр лæвæрттæй. Уыцы хъæутæй иу – Дзинагъамæ – хонæм уæ абон балцы.

Ирон адæм æмæ сæ рагон фыдæлтæ, мингай азты дæргъы, фæлтæрæй фæлтæрмæ хъахъхъæдтой æмæ ма хъахъхъæнынц абон дæр сæ рæсугъд æгъдæуттæ, ирондзинад, ирон царды уаг, ирон удварн.

Ирон дунеæмбарынады ис зонынад æрвон æмæ зæххон дунеты тыххæй, хорз æмæ æвзæр цы у, удварн æмæ исбон, сæрибар æмæ хæс, кад æмæ намыс цы сты. Ома, цыдæриддæр ис адæймаджы алфамблай, цыдæриддæр ын зындгонд у, дунейы, æхсæнады æмæ адæймаджы удварны – уыдонæй алцæмæндæр уыдис лæвæрд йæхи æгъдау.

Нæ рагон хъæуты истори, ирон æгъдæутты æнæфыст чиныг йæ зæрдыл хорз чи дары, ахæм хистæртæ ма, нæ амондæн, ис иугай хъæуты Ирыстоны хæхбæсты. Æмæ уыдоны бабæрæг кæнын æмæ сæм байхъусын – у ахсджиаг нæ абоны фæлтæрæн. Уыцы куырыхон адæмæй иу у Джимарайы цæрæг Уарзиаты Æхсар.

Бирæтæ фæдзурынц куыд тынг бирæ уарзынц сæ райгуырæн зæхх, ууыл. Фæлæ ныхæстæй дарддæр цæмæй раппæлой, уый сæм нæ разыны. Мах та уæ абон базонгæ кæндзыстæм йæ уарзондзинад фыдыуæзæгмæ хъуыддагæй чи æвдисы, ахæм лæгимæ.