Нæ дугӕй 5 мин азы раздӕр Кавказы ралæууыд бронзæйы заман. Ацы хӕхбӕсты йӕ фыццаг æртайын кодтой индоирайнаг адæм – астæ, ир. Уыцы рагон цæрджыты ӕвӕджиауы культурæйы æвдисæнтæ археологтæ схуыдтой тли-хъобайнаг, зӕгъгӕ. Къæмынтæ, Гæлиат, Доныфарс, Къумбултæ, Хъобан, Тли, Зæрæмæг æмæ бирæ æндæр рæтты цы æмбисонды дзауматӕ ссардæуыд, уыдон нырма бирæ фæлтæрты æфтаудзысты дисы. Разæнгард сӕ кæндзысты, цӕмӕй сын сæ сусæг мидис æргом кæной.

Абон уæ немæ балцы хонæм Уæлларджырмæ – Ирыстоны рагондæр æмæ стырдæр хъæу Æрхон бабæрæг кæнынмæ. Адæмон сфæлдыстады уацмыстæ куыд амонынц, афтæмæй Æрхонгомы бæрзонд адагмæ кæддæр балыгъдысты Сидæмоны байзæддæгтæ. Хъæуыл æмæ хъæуккæгтыл у нæ радон равдыст.

Нæ фыдæлтæ фыццагдæр цы зæххыты æрцардысты, уыдонæй иу у Туалгом. Цæгат Ирыстоны туалтæ цардысты Мамысон, Захъагом, Зруггом, Цми, Гуыркъуымты ком, Уарцъегом, Джинат æмæ Фаллаг комы. Уыдонæй бабæрæг кодтам Захъагом. Абоны мыггæгты фыдæлтæ дзы æрцардысты 15-16 æнусты. Æмæ дзы равзæрд 12 хъæуы.

Абон уæ хонæм Туалгомы 8 комæн се ‘стырдæр – Мамысонмæ. Ацы бынæттæ бирæ ирон мыггæгтæн балæвар кодтой æнусон фарн. Уый сомбоны дæр хъуамæ сæфт ма уа, æмæ фæлтæрæй фæлтæрмæ цæра сæ байзæддæгты туджы.

Дыгургомæн йæ хуссарырдыгæй, бæрзонд хæхты хъæбысы æрбынат кодта Ирыстоны рагондæр æмæ цымыдисагдæр кæмттæй иу – Уæллагком. Йæ цыппар хъæуæй æртæйæн сæ нæмттæ: Гæлиат, Къæмынтæ æмæ Дымтæ. Цыппæрæм хъæу Хуссары (Хонсар) рагæй ничиуал цæры. Афтæмæй та йæ заманы уыдис ирон цардыуаг æмæ культурæйы æвæджиауы хæзнадон.

Абон уæ балцы хонæм Ирыстоны рагондæр æмæ кадджындæр кæмттæй иу – Æрхонгоммæ. Комы хъæутæ: Дæй, Æрхон æмæ Луар нæ фыдæлты заманы хуыдтой Æртæ Луары. Ацы хатт уал бабæрæг кодтам Дæйыхъæу. Таурæгътæм гæсгæ, 15-æм æнусы фæстæ Дæйыхъæуы æрцардис Сидæмоны фырт Фæтта. Æмæ йæ фыртты фырттæй цы 24 мыггаджы равзæрд, уыдон нымад сты дæйыхъæуккæгтыл.

Ирыстоны алы комы дæр фенæн ис æрдзы амæй-ай рæсугъддæр нывтæ, алы хъæуы дæр амæй-ай цымыдисагдæр хабæрттæ базонæн йæ цард æмæ историйы тыххæй… Абон уæ мах хонæм балцы Куырттаты комы зæронддæр хъæутæй иу – Хидыхъусмæ.

Йæ ном ныр фылдæр зындгонд у, моладзандон дзы кæй сарæзтой ивгъуыд æнусы кæрон, уымæй. Фæлæ хъæуы истори у бирæ рагондæр. Хидыхъусы равзæрд баст у, фыццаджыдæр, Ос-Бæгъатыры æфсады раздзæуджытæй иу – Цымытиимæ. Таурæгъмæ гæсгæ, Цымытийы цыппар фыртæй равзæргæ мыггæгты руаджы, ацы хъæу сси астæуккаг æнусты фæстæ хъуыстгонд æмæ фидауцджын цæрæг хъæу. Йæ цардвæндаджы чиныджы фыст æрцыд бирæ цымыдисаг хабæрттæ æмæ уыдон сты фидæны фæлтæртæн дæр зæрдылдаринаг.

Быдыры кадджын зæд Тæтæртуппы дзуар кæд равзæрд, уый зын зæгъæн у. Иры зæххытыл аланты дуджы æмæ уымæй ноджы раздæр нæ рагфыдæлтæ куы цардысты, хæстæг æм зындгонд сахар Уæллаг Дзлат куы лæууыд, уæддæр Тæтæртуппы ном уыдис кадджын æмæ хъуыстгонд. Нымадтой йæ канд ирæттæ нæ, фæлæ ма сыхаг адæмтæ дæр.

Хъахъхъæдуры равзæрд та баст у, фыццаджыдæр, Дæргъæвсгомы ‘мном хъæуæй ралидзгæ мыггæгтимæ.

Æнустæ рацыд, фæлæ абон дæр хъæуы цæрджытæ хъахъхъæнынц фыдæлты ‘гъдæуттæ æмæ зæрдиагæй архайынц сæ фыдæлты кадджын дзуар Тæтæртуппы бæрæгбоны.

Ирон таурæгътæ сты адæмы егъау сфæлдыстадон хъомысæн ирддæр æвдисæн. Ахадгæ у сæ мидис, бирæвæрсыг сæ тематикæ.

Хистæртæм хъусгæйæ-иу кæстæртæ сæ зæрдæты арф бавæрдтой фыдæлтыккон хабæрттæ. Абон дæр ирон адæмы таурæгъон бынтæ цæуынц фæлтæрæй фæлтæрмæ.

Кæддæр Ирыстоны алы комы дæр уыд кадæггæнджытæ, таурæгъгæнджытæ. Уыцы æвзæрст лæгтæн-иу Хуыцауæй уыд лæвæрд стыр æмæ кадджын курдиат – зæрдыл фидарæй дарын фыдæлтыккон таурæгътæ æмæ сæ зынаргъ фæрдгуыты бастау дарддæр дæттын фæлтæрæй фæлтæрмæ.
Ахæм лæгтæй иу у Ходыхъæуккаг Едзиты Андрей. Цы бирæ таурæгътæ бахъуыды кодта йæ сабибонты, хистæртæм хъусгæйæ, уыдон абон дæр хорз зоны.