Иу дзаумайы истори канд иу адæймаджы хъысмæтимæ баст нæ вæййы, фæлæ ма хатгай свæййы æнусон царды æвдисæн. Уый иу фæлтæрæй иннæмæ хæссы фыдæлты фарн, сæ культурæ. Цыбыр ныхасæй, æгомыг, фæлæ дзурынмондаг. Раст ахæм дзаумæттæ фыдæй-фыртмæ хъахъхъæнынц Цæгæраты Сосланы бинонтæ. Цы сты, уый та базондзыстут равдыст «Заманæй»-йæ.

Æвæццæгæн, нæй ахæм бинонтӕ, æмæ йæ фыдæлты хæзнатæ чи нæ хъахъхъæны. Адӕттынц сӕ фæлтæрæй-фæлтæрмæ. Калоты Соня цӕры Хохы Санибайы. Абоны онг сылгоймаг йæ хæзнаты хæзнайыл нымайы, йе ‘фсины ‘фсинæй йæм цы æлхуый баззад, уый. Рагзаманты дзаума федтам мах дæр.

Сæгъы хъуынæй конд кæлмæрзæн ныртæккæ у сылгоймаджы уæлæдарæсы хай. Фæлæ сæ незаманты та дардтой, Сыбираг тыгъд быдырты бæхтыл дугъ цы нæлгоймæгтæ уагътой, уыдон. Уый уыд зынаргъ дзаума. Йæ хицауæн канд йæ буар нæ тавта, фæлæ ма дзы зæрдæ дæр рухс кодта. Зынаргъ лæварыл нымад вæййы. Бигъуылаты Людмилæ дæр æм ахæм зæрдæ дары йæ нанайы кæлмæрзæнмæ.

Дзæуджыхъæуы Томайты фæрныг къонайы иу агъуысты фенæн ис рагон æмæ нырыккон хæдзары дзаумæттæ. Рагон скъапп æмæ кæсæн Кёнисбергы Фыдыбæстæйы стыр хæсты цæхæры куыд нæ фесæфтысты, уый диссаг у. Бирæ азты фæстæ бафтыдысты Беслæнмæ æмæ сын-иу ам та сæ рыгтæ асæрфта Динæйы фыды мад. Ныр та сыл Динæ йæхæдæг узæлы, цæмæй сыл рæстæг ма фæтых уа.

Заманхъулæй рацæугæ, Беслæны цæрæг Хъуысаты бинонтæ сæ хæзнаты хæзнайыл нымайынц фыдæлтæй баззайæг дзауматæ. Ис сæм, сæ хæдзарвæндагæй цалдæр фæлтæрæн чи фæлæггад кодта, ахæм фынг. Тынг хъахъхъæнынц рагон Хъуыраны чиныг дæр. Æртыккаг хорзæхы номыл та бинонтæм ис зæронд чырын. Алы дзаумайæн дæр ис йæхи истори. Цавæр, уый та нæ равдыстæй базондзыстут.

Фæлтæр фæлтæры ивы, фæлæ нæ ивы адæмы уарзондзинад фæндырмæ. Рæстæджы сæрты незамантæй уды сусæгдзинæдтæ чи хæссы, уыцы музыкалон инструментмæ. Уырны нæ, æмæ Дзуццаты Сослан цæсты гагуыйау цы фæндыртæ бахъахъхъæдта, уыдон дæр фидæны уæлмонц æнкъарæнты зыланг æвдисæнтæ кæй уыдзысты. Кæй фæндыртæй дзуры йæ сусæгдзинæдтæ нæ республикæйы адæмон артист, уый та базондзыстут «Заманæй»-ы радон рауагъдæй.

Бруты сыгъдæг æмæ райдзаст уынгты тезгъо кæнгæйæ, цæст æрхæцы иу кæлæддзаг хæдзарыл. Фыццаг бакастæй дæр бæрæг у, рæстæджы уæззау уаргъ ыл кæй æрæнцад, уый. Бæстыхай раст цыма дзурынмондаг у, афтæ йæхимæ `лвасы. Нæ бон йæ рæзты ацæуын не сси. Кæд дзы, мыййаг, раджы замантæй цавæрдæр сусæгдзинæдтæ æмбæхст ис?! Нæ фæрæдыдыстæм. Ам æнусы бæрц æмбæхст уыдысты зындгонд фыссæг Токаты Алиханы æмдзæвгæты къуыхфыстытæ.

Арӕх нӕм рӕстӕджыты сæрты ‘рхæццæ вæййынц, незамантæй кæй хъахъхъæнæм, уыцы `гъдæуттæ æмæ дзаумæттæ. Æгомыг сты, фæлæ уæддæр бирæ цауты тыххæй дзурынц. Иу ахæм хӕзна разынд Фарныхъæуы. Бынæттон культурæйы артдзæсты хицау Агънаты Земфирæ ма гыццыл чызг уыд, афтӕ йын йæ нана балæвар кодта фæндыр. Земфирæ зæрдæйæн адджын дзаума цæсты гагуыйау фæхъахъхъæдта.

Цалынмæ адæймаг а-зæххыл ис, уæдмæ йæ цард у фæндаг. Кæм раст æмæ лæгъз. Кæм та — гуыргъахъ æмæ тæссаг. Кæмдæр хæрды ссæуы, кæмдæр та йæ зæххы бын дæр басгарын бахъæуы. Раст ахæм адæймагимæ фембæлдыстæм нæ программæйы. Мызуры цæрæг Боциты Алихан йæ царды фæндагыл 90 азы бæрц цæуы. Цы æрымыса æмæ цы радзура, уый дæр ын куыд нæ уыдзæн. Мах та йæ бацагуырдтам, цæмæй нын, зынаргъ ын чи у, уыцы рагон дзаумайы тыххæй радзура.

Незамантæй нырмæ Кавказы цæрæг адæмтæм зынгæ бынат ахста хъама. Кæцы æнусы фæзынд, уый зын зæгъæн у. Фæлæ нæ рагфыдæлтæ æнæ цыргъаг нæдæр цуаны, нæдæр цинмæ цыдысты. Сау хъама та нымад уыд хæстон дзаумайыл. Йæ кæрддзæм ын-иу скодтой сæракæй. Раст ахæм хæзна баззад Кудзаты Хъазыбегмæ йæ фыдымады `рвадæлтæй. Цымæ, цавæр истори хæссы йемæ ивгъуыд заманæй ацы дзаума? Уый тыххæй радон рауагъд «Заманæй»