Ирон таурæгътæ сты адæмы егъау сфæлдыстадон хъомысæн ирддæр æвдисæн. Ахадгæ у сæ мидис, бирæвæрсыг сæ тематикæ.

Хистæртæм хъусгæйæ-иу кæстæртæ сæ зæрдæты арф бавæрдтой фыдæлтыккон хабæрттæ. Абон дæр ирон адæмы таурæгъон бынтæ цæуынц фæлтæрæй фæлтæрмæ.

Кæддæр Ирыстоны алы комы дæр уыд кадæггæнджытæ, таурæгъгæнджытæ. Уыцы æвзæрст лæгтæн-иу Хуыцауæй уыд лæвæрд стыр æмæ кадджын курдиат – зæрдыл фидарæй дарын фыдæлтыккон таурæгътæ æмæ сæ зынаргъ фæрдгуыты бастау дарддæр дæттын фæлтæрæй фæлтæрмæ.
Ахæм лæгтæй иу у Ходыхъæуккаг Едзиты Андрей. Цы бирæ таурæгътæ бахъуыды кодта йæ сабибонты, хистæртæм хъусгæйæ, уыдон абон дæр хорз зоны.

Ирыстоны алы комы дæр ис фенæн тынг бирæ цымыдисаг бынæттæ, ссарын алыхуызон фæрнæйдзаг æвæрæнтæ, фехъусын фыдæлтыккон диссаджы таурæгътæ æмæ тæмæссаг хабæрттæ. Уыцы рагон таурæгътæ схонæн ис нæ историйы æнæфыст чингуытæ. Уыдоны руаджы нæ бон у афæлгæсын нæ адæмы царды фæндагыл суанг рагон замантæй. Æмæ уæ абон хонæм Ирыстоны кадджындæр кæмттæй иу – Куырттаты коммæ. Бабæрæг кæнæм йæ 19 рагон хъæуæй 3 – Дзывгъис, Лæц æмæ Цымыти.

Улладжыры зæххы, табуйаг Хъæриу-хохы дæлбазыр, Урсдоны комы, кæддæр незаманты, сывæрдтой царды бындур ирон адæмы рагон фыдæлтæ. Уым, номдзыд Ос-Бæгъатыры цот æмæ цоты цотæй равзæрдысты 300 фылдæр ирон мыггаджы. Дагом, Урсдон, Донысæр æмæ Цъамады хъæутæ банымайæн ис сæ гуырæн авдæныл, ам сты, æрвон хъомысæй сæ æнусты дæргъы чи арфæгонд кæны, уыцы рагон дзуæрттæ. Урсдоны ком у ирон адæмæн йе монон æмæ культурон бæркæдты æвæджиауы хæзнадон.

Ирыстоны алæмæты рæсугъд кæмттæ банымайæн ис ирон адæмы фæрнæйдзаг историйы гуырæн авдæныл, сæ намысджын царды æнусон уидæгтæ кæцæй цæуынц, æппæт ирон мыггæгтæн сæ фыдæлты уæзæг кæм ис, уыцы табуйаг зæххыл.
Уыцы кæмттæй иу у Дæргъæвсгом. Уый йæ уæрæх хъæбысы æрбакодта 8 хъæуы: Хуссар æмæ Цæгат Хынцæг, Дæргъæвс, Хуссар æмæ Цæгат Ламардон, Фæзыхъæу, Хъахъхъæдур æмæ Джимара. Абон уæ хонæм балцы Дæргъæвсгомæн йæ стырдæр æмæ зындгонддæр хъæу – Дæргъæвсмæ.

«Æгъдау у – ацы Мæнг дунейæ Æцæг дунемæ фæндагамонæг», — дзырдтой фыдæлтæ. Ирон адæмы æнусон æгъдæуттæ райдыдтой хæлын ивгъуыд æнусы 70-м азты, адæм хæхбæстæй куы ралыгъдысты, уæд. Фæлæ рацыд рæстæг æмæ бæлас æнæ уидагæй хус кæй кæны, уый нæм бахъардта. Абон нæ фæсивæдæй бирæтæ бамбæрстой, ирон æгъдæуттæ хуымæтæг традицитæ кæй не` сты, фæлæ нын символты æвзагæй фыдæлтæ цы ныстуантæ ныууагътой, уыдон. Æмæ уæд бацагурынц ирон æгъдау йæ зæрдæйы чиныгау фыстæй чи дары, ахæм хистæрты.

Доныфарсы зылды æртæ хъæуæй алкæцы дæр – Къумбултæ, Лезгор æмæ Доныфарсæй – у хицæн бæстон ныхасы аккаг. Таурæгътæм гæсгæ, ацы хъæутæ равзæрдысты рагон нарты æмæ царциаты зæххытыл.

Ам, 1987 азæй нырмæ цæуынц археологон куыстытæ æмæ уыдоны руаджы сбæрæг ис, ацы уæрæх хохы фахсыл бронзæйы дуджы, 4-5 мин азы размæ, кæй уыдис стыр металлургон центр, æнæхъæн комы цæрджыты дæр бронзæ æмæ æлыгæй конд мигæнæнтæ, кусæнгæрзтæ æмæ алы фæлындæнтæй чи ифтонг кодта, ахæм.

Доныфарсы рагон хъæуы фæстаг сæдæ азы цы мыггæгтæ цардис æмæ цы æгъдауыл хæст уыдысты, ууыл ныхас цæудзæн нæ абоны равдысты.

Ирыстоны рагондæр цæрæнбынæтæй иу у æмбисонды рæсугъд, уæрæх æмæ бакастджын Стыр Дыгуры ком. Таурæгътæм гæсгæ, ам, Дыгургомы рæбинагдæр зæххытыл, цардысты кæддæр нæ нæрæмон фыдæлтæ: царциатæ æмæ алантæ. Сæ номыл баззадысты рагзаманты арæзт цымыдисаг зæппæдзтæ, гæнæхтæ, галуанты хæлæддзæгтæ æмæ бæрзонд мæсгуытæ. Абон мах бабæрæг кæндзыстæм Стыр Дыгуры хъæутæй иу – Одола.

Кæд Зджыды ном дунейыл хъуыстгонд у, фыццаджыдæр, йæ æрзæткъахæнтæй, цардысты дзы бирæ адæмы хæттыты минæвæрттæ, уæддæр Зджыд, кæддæриддæр — алы дуджы дæр уыдис, æмæ абоны онг дæр у ирон адæмы рагон фæрнæйдзаг æмæ табуйаг хæххон бæстæ. Ам рагæй цардысты Хуыцауæй дзырд кæмæн уыдис ацы бынæтты фыдæлты фарн хъахъхъæнын, ахæм ирон мыггæгтæ.

Ирон адæм фидарæй хæцыдысты æмæ аргъ кодтой сæ ирон удварнæн, уымæн æмæ зыдтой, уыдон кæй сты æппæты бæллицагдæр æмæ растдæр фæндагамонджытæ зæххон адæймаджы царды мидæг.