Æппæт Иры кæмтты `хсæн хицæн бынат ахсы Хуры ком — Цъæйы ком. Хуыдтой ма йæ Ивард Реком дæр, уымæн æмæ комæн йе `мбис нымад у табуйаг зæххыл. Рагон замантæй фæстæмæ нæ фыдæлтæ сæ арф мидисджын кувыны æгъдæуттæ кæм æххæст кодтой, ахæм. Нарты кадджытæм гæсгæ дзы, Хуыцауы цæссыгæй равзæрд Рекомы кадджын дзуар. Рагон замантæй абоны онг Цъæйы комæй рацæугæ мыггæгтæ кад кæнынц сæ иннæ рухс дзуæрттæн дæр.

Цъæйгом у Ирыстонæн йæ рагондæр, рæсугъддæр æмæ тæккæ табуйагдæр комбæстæ. Рагон заманты йæ хуыдтой Хуры ком кæнæ Иры ком. Абон дæр ацы зæххы ном цæры ирон адæймаджы зæрдæйы. Фыццаджыдæр, Рекомы кадджын дзуаримæ у æнгом баст кæй у, уый тыххæй. Дунейыл та айхъуыст йæ æрдзон хъæздыгдзинæдтæм гæсгæ. Æмæ уæ абон хонæм балцы Цъæйы комы хъæутæм.

Национ хъæзтытæ сты культурæйы ахсджиаг хай. Ирон адæм стыр аргъ кодтой сæ бирæ амæй ай цымыдисагдæр хъæзтытæн. Йæ сабибонты бирæ хъæзтыты хорз архайын чи базыдта, уый уыдис цæттæ цы фæнды зые ерыстæм дæр. Алы хъазт дæр сывæллæттæн сæ хъарутыл хъару æфтыдта æмæ сæ разæнгард кодта фылдæр сæхи фæлтæрынмæ, сæ арæхстдзинадыл зæрдиагæй архайынмæ. Хъæзтытæ сабиты кодтой æмзæрдæ, цардхъом æмæ цардбæллон. Ирон адæмы национ хъæзтытæ уыдысты тынг бирæ.
Абон уæ хонæм бакæсын уыдонæй цалдæрмæ.

Ирыстоны рагондæр æмæ цымыдисагдæр хъæутæй иу у Уæллаг Ход. 15-æм æнусы фæстæ дзы алы заманты цардысты Хъайтыхътæ, Едзитæ, Дзугкойтæ, Тедетæ, Гатетæ, Саухалтæ, Созайтæ, Гергитæ, Бадритæ æмæ Тедтойтæ.

Рæстæг цыди, цард ивта æмæ алы ахоссæгты тыххæй хъæу æдзæрæгæй баззад. Йæ 14 дзуары бынæттæм сæ фылдæрмæ цæуæг нал уыд. Цæмæй фидæны фæлтæрæй уыцы бынæттæ ма ферох уой, уый тыххæй сыл зæрдиагæй бакуыста Ходæй ралидзæг Едзиты Андрей.

Хъæздыг æмæ бирæвæрсыг у ирон адæмы дзыхæй дзургæ сфæлдыстад. Кадджыты, таурæгъты, аргъæутты, æмбисæндты æвдыст цæуынц адæмы æгъдæуттæ, сæ цардыуаг, сæ миддуне. Уыимæ ирон адæмон сфæлдыстады хибарæй лæууынц мифон таурæгътæ, цымыдсаг хабæрттæ. Рагон заманты дзы бирæтæн адæм уыдысты æвдисæн.

Амондджын хъæубæстæ схонæн ис Задалескы цæрджыты. Цытджын Нанайы ном стыр кадимæ хъахъхъæнын чи фæразы, хæххон царды уавæртæ сæ æнгомдзинадæй рæсугъддæр чи кæны, уазæгуарзондзинад хъуыддагæй чи æвдисы, куывдмæ æрбацæуæг адæмæн лæггад кæнын чи нæ фæллайы, уыдоны.

Фыдæлты æмбисонд куыд амоны, афтæмæй Ирыстон хохæй быдырмæ зæдты бадæн у. Хохæй быдырмæ дзуарджын бæстæ у. Ацы арф мидисджын ныхæстæн æвдисæн уыдысты бирæ цымыдисаг цаутæ.
Дзæуджыхъæу дæр æвæгæсæг нæу уæларвон цæстдарджытæй. 19-æм æнусы Ирыхъæуы сæрмæ Хуыцау раргом кодта адæмæн сæ фыдæлты рагон куывддон бынат.

Абон уæ хонæм балцы Фаллаг коммæ. Хуыцауы Дзуары кадджын бæрæгбонмæ. Фаллаг ком ис Захъа æмæ Гуыркъуымты кæмтты `хсæн, Джинатгомы бакомкоммæ. Хуыцауы Дзуары равзæрдимæ цы таурæгъ баст ис, уый дзурæг у, ацы зæххытыл незамантæй фæстæмæ ирон адæмы рагон фыдæлтæ кæй цардысты, ууыл. Фаллаг комы цыппар мыггаджы абон дæр æмвæнд æмæ æмдзырд сты. Уымæн æвдисæн у, сæ рагон дзуæрттæн кад кæй кæнынц, уый.

Абон уæ хонæм балцы, 50 азы размæ чи сафтид æмæ дæргъвæтин рæстæг рохуаты чи уыдис, ахæм рагон зæххмæ. Уый у Тауитты хъæу Дыгургомы.

Зæххон дзæнæт, аргъæутты бæстæ – афтæ схонæн ис Мызургомы æрдхæрæны рæсугъд зæххытæ. Ацы хæхбæстæ канд æрдзон лæвæрттæй хайджын нæу. Стыр Мызуры алыварс цы 9 кувæндоны ис, комы хистæртæ цы тæмæссаг таурæгътæ æрыхъуыстой сæ фыдæлтæй, уыдон æвдисæн сты адӕм ӕмӕ уӕларвон сыгъдӕг тыхты бастдзинадӕн, ацы зæххы бирæ сусæгдзинæдтæн.